[Απὸ τὴν ἔκδοση τῆς πρωτομεταφραζόμενης στὰ Ἑλληνικὰ κωμῳδίας: Ἡ νύχτα τ’ Ἁγιαννιοῦ, μετάφραση-ὑποσημειώσεις-πρόλογος-ἐπίλογος: Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδόσεις ΘΑΠ, Ἀθήνα 2018, σελ. 129-31.]
Κατὰ τὸ ταξίδι του στὴν Κοπενχάγη, ὁ Ἴψεν διάβασε τὴν κριτικὴ ἀνάλυση Τὸ σύγχρονο δρᾶμα τοῦ Χέρμανν Χέττνερ, κ᾽ ἐπηρεάστηκε σημαντικὰ στὴ μετέπειτα δραματουργία του. Στὸ κεφάλαιο: Τὸ ποιὸν τῆς Κωμῳδίας ἀναλύεται ἡ ἑξῆς διάκριση:
Ἡ Κωμῳδία διαιρεῖται σὲ δύο [] ὑποείδη: τὴ φανταστικὴ κωμῳδία [] τοῦ Ἀριστοφάνη καὶ [] τὴ ρομαντικὴ παραμυθικὴ κωμῳδία [Märchenkomödie -Δανονορβηγικά: Eventyrcomedie]· καθὼς καὶ τὴ νεώτερη κωμῳδία τῶν ⟨Ἀρχαίων⟩ Ἑλλήνων καὶ τῶν σύγχρονων λαῶν. Φανταστικὴ ὀνομάζω τὴν ἀριστοφανικὴ κωμῳδία, γιατὶ παριστάνει μιὰ φανταστική, ἀναποδογυρισμένη, ἀντίθετη στὴ Λογική, κοσμικὴ τάξη. [] Μ᾽ ἕνα salto mortale [] ξεφεύγουμε ἀπ᾽ τὴν πραγματικὴ ζωή. Ἄλλο εἶδος φανταστικῆς ὑφῆς εἶναι ἡ ρομαντικὴ παραμυθικὴ κωμῳδία. Σὰν ποιός δέν ξέρει τὰ σαιξπηρικά: Ὄνειρο θερινῆς νυκτός, Τρικυμία, Χειμωνιάτικο παραμύθι;.. Ἐμφανίζονται ξωτικά, γνόμοι, καλά-κακὰ πνεύματα… [] Ζοῦμε σ᾽ ἕνα μαγεμένο κόσμο,.. στὴν ἐπικράτεια τοῦ ὀνείρου,.. στὴν ποίηση τοῦ θαύματος… [] Καί, ὅπως στὴν ἀριστοφανικὴ κωμῳδία ἀναποδογυρίζεται ἡ τραγικὴ ἰδέα τῆς μοίρας, στὴ ρεαλιστικὴ ἀναποδογυρίζεται ἡ σύγχρονη τραγῳδία χαρακτήρων.
Ὁπότε, Ἡ νύχτα τ᾽ Ἁγιαννιοῦ, εἶν᾽ ἀκριβῶς μιὰ ρομαντικὴ παραμυθικὴ κωμῳδία, ἀναλυτικὴ μάλιστα, καθὼς ἡ δράση προχωράει μ᾽ ἀναγνωρίσεις κ’ ἕνα καλοκρυμμένο μυστικὸ μές σ᾽ ἔγγραφα, ὅπως στὰ κλασσικὰ παραδείγματα τοῦ καλοφτειαγμένου ἔργου (pièce bien faite/well-made play). Καταλύτης καὶ τροχονόμος τῆς δράσης εἶναι τὸ ΝΕΡΑΪΔΙΚΟ καὶ σαιξπηρικῆς σύλληψης κωμικὸς χαρακτήρας, ὁ ἀλλοπαρμένος ΠΑΟΥΛΣΕΝ.
Ὅμως, ἡ ἰδιοσυγκρασία τοῦ δραματουργοῦ δέ θὰ μποροῦσε νὰ σταθμεύσῃ σ᾽ αὐτὸ τὸ δοκιμασμένο σχῆμα… Ἡ σκηνή, ὅπου τὰ δυὸ ζευγάρια βλέπουν μαζί τὶς παραμυθικὲς μορφές, μὰ ἄλλα καταλαβαίνει τὸ πρῶτο (ΜΠΙΡΚ-ΑΝΝΑ) καὶ διαφορετικά τὸ δεύτερο (ΠΑΟΥΛΣΕΝ-ΓΙΟΥΛΙΑΝΕ), ἀποτελεῖ κλειδὶ γιὰ τὴν ἐννόηση τοῦ δράματος: Τὸ ἔργο ἐπιγράφεται μὲν νεραϊδοκωμῳδία, ἀλλὰ στέκει δὲ μὲ τό ᾽να πόδι στὴν ἐπικράτεια τοῦ φανταστικοῦ, μὲ τ᾽ ἄλλο σ᾽ ἐκείνη τοῦ πραγματικοῦ. Ἀκόμα κι ὅταν κάνῃ τὴν ἐμφάνισή του τὸ ΝΕΡΑΪΔΙΚΟ, τὰ ὑπόλοιπα πρόσωπα συνεχίζουν, ἔπειτα ἀπὸ μιά-δυὸ ἀτάκες, τὸ γνωστό τους ρεαλιστικὸ διάλογο. Τὸ παραμυθικὸ ὑπεισέρχεται ὡς ἐντύπωση κι ἀνάμνηση μές στὸ ἔργο γι᾽ αὐτοὺς τοὺς χαρακτῆρες κι ὄχι ὡς ἀντικειμενικῶς βιωμένη πραγματικότητα -περίπου ὅπως στὴ δεύτερη πράξη τοῦ Πέερ Γκύντ, ὅπου δύσκολα κάποιος ξεχωρίζει (ἂ ν μπορῇ κιόλας) τ᾽ ὀνειρικὸ τοῦ ὕπνου ἀπ᾽ τὸ «ὀνειρικό»/ὁραματικό/ἐπιθυμητικὸ στοιχεῖο τοῦ ξύπνιου…
Τὸ ἔργο ἀμφιταλαντεύεται, ἐκ κατασκευῆς, μεταξὺ τῶν δύο κατηγοριῶν· ὅμως δέν καταλήγει ἀνεπιτυχές (στέκει στὴ σκηνὴ συγκριτικῶς καλύτερα ἀπ᾽ τὰ προηγούμενα: Κατιλίνας, Ὁ τάφος τοῦ πολεμιστῆ)· τοὐναντίον: Πλάι στὸν πρωτοφανέρωτο, γιὰ τὸ ἰψενικὸ σῶμα, ρεαλιστικό-καθημερινὸ διάλογο τῆς ἐποχῆς προβάλλει τὸ στοιχεῖο τῆς τραγικοκωμῳδίας τῶν μετέπειτα ἔργων. Ἡ συζήτηση τοῦ ΜΠΙΡΚ μὲ τὴν ΑΝΝΑ στὴν Δ΄ σκηνὴ τῆς Γ΄ πράξης, π ε ί θ ε ι, γιατὶ ἀκριβῶς τὸ ἔργο δέν ἐξαντλεῖται στὴν ἐπίδειξη τοῦ παραμυθικοῦ. Ἐκεῖ πιὰ βρίσκει γόνιμο ἔδαφος ὁ σπόρος ποὺ θὰ καρπίσῃ πλήρως ἀργότερα, ἀπ᾽ τἩν Ἕνωση τῆς Νεότητας καὶ πέρα…
Ὅσο γιὰ τὴν ἴδια τὴν πλοκή, τὰ πέρα-δῶθε τῶν δυὸ ζευγαριῶν μποροῦν ν᾽ ἀναχθοῦν στὸ σαιξπηρικὸ Ὄνειρο θερινῆς νυκτός, ἀλλὰ οἱ διάλογοι θυμίζουν σὲ πολλά τὰ λόγια π᾽ ἀνταλάσσουν τ᾽ ἀντίστοιχα ζευγάρια στό: Ὅταν ξυπνήσουμε ἐμεῖς οἱ νεκροί, πρὶν ἔρθῃ τό «ἀποκαλυπτικό» τέλος. Ἡ ἀτμόσφαιρα τοῦ ἔργου δέν εἶναι καὶ τόσο εὔθυμη, ὅσο φαίνεται σὲ μιὰ πρώτη, ἀνυποψίαστη ἀνάγνωση· οἱ ἐπιλογὲς τῶν δυὸ τραγουδιῶν (τῆς Κάριν κ᾽ ἐκεῖνο τοῦ Ἕρικ καὶ τῆς Σβανβίντε -Β΄ πράξη) χαρακτηρίζονται ἀπὸ μιὰ μελαγχολία, σύστοιχη μὲ τὰ περισσότερα παραμύθια τοῦ Βορρᾶ. Ἐξίσου γλυκόπικρα κυλάει τὸ ἔργο ἀπ᾽ τὴν ἀρχὴ ὥς τὸ τέλος…
