Νωρίς τὸ πρωὶ κάτω ἀπ’ τὴν ἀνατολικὴ πλευρὰ τῆς Ἀκρόπολης στοὺς κλασικοὺς χρόνους· ψύχρα· τέλη Φλεβάρη -ἀρχὲς Μάρτη ἀκόμα… Τὸ πλῆθος μαζεμένο στὴν πλαγιὰ καὶ κάτω ἡ ὀρχήστρα μὲ πίσω τὴ σκηνή. Ὁ λαὸς χασκογελάει, σχολιάζει, συζητάει ἄλλοτε κόσμια, κάποτε φτάνοντας καὶ σ’ ἔντονους διαξιφισμοὺς γιὰ ζητήματα τῆς ἐπικαιρότητας· περιμένει νὰ ξεκινήσῃ ἡ παράσταση.
Τὴν ὑπόθεση τὴν ξέρει ἀρκετὰ καλά: μιὰ ἱστορία ἀπὸ τὸ χιλιοτραγουδισμένο ἡρωικὸ παρελθόν. Θὰ θαυμάσουν οἱ θεατὲς τὴν ἐκ νέου πραγμάτευση καί, στὴν πλοκή, τὴν ὅποια, μεγάλη ἢ μικρή, ἀλλαγὴ ποὔχει ἐπιφέρει ὁ ποιητὴς γιὰ τὶς ἀνάγκες τοῦ συγκεκριμένου ἔργου.
Πρωταρχικό αἰτούμενο, ὅμως, ἠ αἴσθηση ἐκείνης τῆς μ ί α ς στιγμῆς ποὺ ὁ ἥρωας ἀγγίζει τὸ ὑφάδι τοῦ Κόσμου· τότε ποὺ ἡ κοσμικὴ τάξη φαντάζει ἀβέβαιη κι ἀκόμα χειρότερα (βαρειά κουβέντα γιὰ κεῖνο τὸ κοινό): ἀνύπαρκτη!
Σ’ αὐτὸ τὸ χρονικὸ σημεῖο κρύβεται τὸ μυστήριο. Τότε φανερώνεται τὸ τραγικό -ὅ,τι κι ἂν σημαίνῃ αὐτό, ὅσο ἀποτελῇ κατηγορία κ’ ἔννοια ξέχωρη ἀπ’ τὸ καθέκαστο τῆς ποιητικῆς σύνθεσης καὶ τῆς παράστασης. Ἀλλά, πρὶν ἀπὸ κάθε συστηματικὴ ἔκθεση καὶ περιχαράκωση, ἐκείνη ἡ «στιγμοῦλα» μὲ τὸ ἰδιότυπο, αἰνιγματικὸ φῶς της — ὴ λάμψη τοῦ ἄνακτος τῶν Δελφῶν — καλεῖ νὰ στοχαστοῦμε τί ἀποκαλύπτει…
Ὅταν ἀντικρύζῃς τὴν παρουσία τοῦ Ἀπόλλωνος στὸ σύμπλεγμα τοῦ ἀετώματος στὴν Ὀλυμπία — μὲ τοὺς Λαπίθες καὶ τοὺς Κενταύρους δεξιὰ κι ἀριστερά –, σὲ γοητεύει τρομακτικά τὸ μειδίαμα τοῦ θεϊκοῦ μάντη. Ἐνῷ ὁλάκερ’ ἡ κλασικὴ τέχνη, μὲ τὸν ἔντονο καὶ βαθύτατο ρεαλισμό της, ἔχει κάτι τὸ μνημειῶδες, ἐδῶ ἡ σύλληψη τοῦ γλύπτη ἀπογειώνει τούτη τὴν ποιότητα, ἀποτυπώνοντας τὴν ὥρα ἀκριβῶς πού, σὰν κεραυνὸς τοῦ Διὸς πατρός, ὁ Ὀλύμπιος πέφτει ἀναμετάξυ χωρίζοντας τὰ δυὸ στρατόπεδα.
Ὁ κεραυνὸς καὶ τὸ μειδίαμα..- ἡ καθολική ρήξη κ’ ἡ ἀφ’ ὑψηλοῦ ἐπιβεβαίωση τῆς παγκόσμιας τάξης· ἡ ἐγκυμονοῦσα στιγμὴ τῆς καταστροφῆς κ’ ἡ ὑπέρβασή της κατόπιν. Νά, λοιπόν, μιὰ σαφής, ἀναγκαία προϋπόθεση τοῦ τραγικοῦ: ἡ μέγιστη στιγμιαία ἀνατροπὴ σὲ κοσμική κλίμακα, ἀκολουθούμενη ἀπὸ μιὰ νηφάλια βεβαιότητα, ὕστερ’ ἀπ’ τὴν καταβολὴ συνήθως ἀντίτιμου μεγάλου.
Ἡ στιγμὴ διχοτομεῖ τὸ χρόνο: προηγουμένως, ἡ πορεία πρὸς τὴν καταστροφή -ἡ προετοιμασία· ἔπειτα, ἡ ὑπέρβαση -ἡ βεβαίωση τοῦ Κόσμου. Τὸ τραγικὸ νοεῖται ὡς κάτι βαθύτατα ἀνθρώπινο, καθὼς ἡ παρουσία τῆς συνείδησης ἀκριβῶς χωρίζει ψυχολογικὰ στὰ δυὸ τὸν ροῦ τοῦ χρόνου, ὅποτε ἀναστοχάζεται αὐτὴ τὸ παρελθόν· ὕστερα στρέφει πρὸς τὰ ἔξω τὴν προσοχή της κι ἀναζητάει κ’ ἐκεῖ τὴ ρήξη, καθὼς καὶ τὴν ὑπέρβασή της· μές στὰ φαινόμενα ἀναζητάει κάτι ὅμοιο πρὸς τὴν ὑπαρκτική της λειτουργία· τότε ἀνακαλύπτει τὸ τραγικό.
Κ’ ἔτσι ἀντλεῖ δύναμη, ἀπόθεμα μοναδικό, γιατὶ τὸ τραγικὸ δέν ἐξαντλεῖται στὸν κεραυνό, δηλαδὴ τὴν καταστροφή· περιλαμβάνει καὶ τὸ μειδίαμα, τὴν εἰρωνικὴ διαπίστωση τοῦ θεοῦ γιὰ τὸν ἄνθρωπο· εἶναι σὰ νὰ λέῃ ὁ Λοξίας:
— Νόμιζες πώς, ἐπειδὴ ἐσύ, ὁ θνητός, βασανίζεσαι καὶ καταστρέφεσαι..- νόμιζες πὼς κι ὁ Κόσμος ἀκολουθεῖ τὸ φθαρτό σου σαρκίο καὶ τὴν πεπερασμένη σου κατάσταση… Μάθε, λοιπόν, ἀπὸ μένα — κομμάτι κ’ ἐγώ τοῦ Κόσμου — ὅτι ἀλλιῶς ἔχουν τὰ πράγματα! Πλάνη σὲ κατέχει! Γι’ αὐτό μειδιῶ,.. μὲ τὴν κοντοθωριὰ ἀκόμα καὶ τῶν σοφώτερων ἀπ’ τὴ γενιά σου! Μὰ μή ζητᾷς κ’ ἐξηγήσεις..- ἄφατη εἶν’ ἡ ἐποπτεία τοῦ Σύμπαντος! Ὁπότε, χαῖρε! Καὶ μετὰ ἀπὸ κάθ’ ἄλλη καταστροφὴ ξανά: Χαῖρε!
Πολλά χάνονται σὲ κάθε τραγικὴ ἐπιφάνεια, μὰ ἕνα θεμελιῶδες κατακτᾶται: ἡ βέβαιη γνώση τοῦ ἀκατάλυτου γιὰ τὸν Κόσμο.
Αὐτό συμβαίνει καὶ στὴν παράσταση ποὺ παρακολουθοῦν τὰ πλήθη κάτω ἀπ’ τὸ ναὸ τῆς Ἀθηνᾶς Παρθένου. Τώρα πιὰ μπορεῖ ὁ καθένας τους νὰ συνεχίσῃ τὴ ζωή του, ν’ ἀντέξῃ τοὺς θανάτους δικῶν ἀπὸ γηρατειὰ ἢ ἀπὸ πολέμους. Ἔχει μιὰν ἑδραία πίστη -ὄχι μεταφυσικὴ κ’ ἐξώκοσμη, μὰ ἐμμενῆ, ἐκπηγάζουσα τοῦ Κόσμου…
Εἶναι πιά ὥρα γιὰ τὴ δικιά του πράξη.
