Κρῆτες ἀεὶ ψεῦσται, κακὰ θηρία, γαστέρες ἀργαί.
Οἱ Κρῆτες πάντα ψεύτες καὶ κακά θηρία -σαπιοκοιλιές!..
Ἐπιμενίδης
Die Fragmente der Vorsokratiker, Griechisch und Deutsch von Hermann Diels, neunte Auflage herausgegeben von Walther Kranz,
Weidmannsche Verlagsbuchhandlung, Berlin, 1960, τομ. I, σελ. 32.
Ἔτσι χρῃσμοδότησε ὁ θεῖος Ἐπιμενίδης, ὁ Κρητικός.
Ἂν τὸν πιστέψῃς, τότε λέει ψέματα ὡς Κρητικός, ἄρα δέν πρέπει νὰ τὸν πιστέψῃς…
Ἂν δέν τὸν πιστέψῃς, τότε ὡς Κρητικὸς ξανά, δέν είναι ψεύτης· ὁπότε ὀφείλεις νὰ τὸν πιστέψῃς…
Οἱ ἀρχαῖοι συντοπίτες (οἱ «σαπιοκοιλιές») ἔκαναν θυσίες στ’ ὄνομα τοῦ σοφοῦ, σὰ νἄτανε θεός..- ὁ ψεύτης κάτι ξέρει γιὰ τὶς συνήθειές του καὶ τιμάει τὴν ἀλήθεια. Μεταξὺ κατεργαρέων, ἄλλωστε, εἰλικρίνεια!
Ὅταν ὁ μαθηματικὸς καὶ μελετητὴς τῆς Λογικῆς Ἄλφρεντ Τάρσκι διαχώρισε τὸ 1933 μεταξὺ γλώσσας καὶ μεταγλώσσας [Alfred Tarski, Logic, Semantics, Metamathematics, papers from 1923 to 1938, editor John Corcoran, Hackett Publishing Company, Indianapolis, 1983, σελ. 152-278] φάνηκε πὼς ὁ Ἐπιμενίδης δέν ἔστηνε παράδοξα, ἀλλὰ ξεκαθάριζε τὰ τοῦ οἴκου του: Ἄλλο πρᾶγμα ἡ γλῶσσα στὴν ὁποία διατυπώνεται μιὰ πρόταση (ἀληθὴς ἢ ψευδής), καὶ διαφορετικὸ ἡ μεταγλῶσσα ποὺ χρησιμοποιοῦμε γιὰ ν’ ἀναλύσουμε τὴν ἀλήθεια τῆς πρότασης.
Στὴ σύγχρονη Λογικὴ θὰ βρισκόταν μᾶλλον τρόπος διατύπωσης γιὰ τὴν ἐπιμενίδειο ρήση ἐντὸς μιᾶς τυπικῆς γλῶσσας (μὲ σύμβολα μονάχα). Ὅμως, τὸν 6ο αἰῶνα π.Χ. δὲν ὑπῆρχε μήτε Μαθηματικὴ Λογική, οὔτε κιόλας Λογική. Κ’ ἐπειδὴ ὁ Ἐπιμενίδης δέν περίμενε τὸν Ἀριστοτέλη σχεδὸν τρεῖς αἰῶνες ἀργότερα νὰ πρωτοθεμελιώσῃ τοὺς ἔγκυρους κανόνες συμπερασμοῦ, εἶπε ὀρθά-κοφτὰ ὅ,τι καταλάβαινε..- ἡ γλῶσσα ταυτίστηκε στὴν περίπτωσή του μὲ τὴ μεταγλῶσσα (τὰ Ἑλληνικά).
Τὸ μπέρδεμα ξεκινάει, ὅταν δέν διαχωρίζωνται τὰ ἐπίπεδα γλωσσικῆς χρήσης. Ἔτσι, λοιπόν, ἐνῷ ἡ Μαθηματικὴ Λογικὴ εἶν’ ὄργανο ἀκριβείας γιὰ τὴ θεμελίωση τῶν σύγχρονων Μαθηματικῶν, χρησιμοποιεῖ ἠ ἴδια μαθηματικὲς μεθόδους στὴν ἀνάπτυξή της (π.χ. τὴ Συνολοθεωρία ἢ τὴν Ἄλγεβρα)· τὰ Μαθηματικὰ ἀποτελοῦν, κατὰ περίπτωσιν, γλῶσσα καί μεταγλῶσσα.
Σ’ ἐπίπεδο πρακτικώτερο, ὅταν ἕνας ὁμιλητὴς ἀρνῆται κάτι γιὰ ὅλους τοὺς δημόσιους ὁμιλητὲς ἢ γιὰ μιὰν ὁμάδα ὅπου ἀνήκει (ἕναν κομματικὸ σχηματισμό, μιὰν ὀργάνωση, μιὰ συντεχνία, μιὰ θρησκεία), καλό θἆταν νἄχουμε στὸ νοῦ μας τὸν Ἐπιμενίδη καὶ τὸν Τάρσκι… Δυστυχῶς, ἐκεῖ, τὶς περισσότερες φορές, ἡ διάκριση γλώσσας καὶ μεταγλώσσας ἐκ μέρους τοῦ ἀγορητῆ εἶναι ψιλά γράμματα! Συχνὰ εἶναι κ’ εὐκτέα ἡ ἀδυναμία διαχωρισμοῦ γιὰ εὐτελέστατους λόγους.
Ὑπάρχει, ὅμως, ἐνίοτε κι ἁπλούστερη μέθοδος δίχως καταφυγὴ σὲ τέτοιες «ἐκζητήσεις»: Βρίσκουμε τρόπο νὰ μιλᾶμε γιὰ τὸ πρᾶγμα μ’ ἄλλους ὅρους ἀπὸ κείνους ποὺ τὸ συνέχουν (ἢ θεωροῦμε πὼς τὸ συνέχουν). Ἐν τέλει δέν εἶναι τὰ πάντα ἐπιμενίδειες ρήσεις, οὔτε τόσο δεσμευτικά, ὥστε ἡ κάθε πρόοδος στὴ συζήτηση νὰ ἐγκλωβίζεται στὴ γλῶσσα τοῦ ἀντικειμένου της.
Βεβαίως, τότε θὰ πρέπει ὅποιος εἰσέρχεται στὸ διάλογο νὰ κατανοῇ πὼς οἱ γνώσεις κ’ ἡ ἰδεολογία εἶναι μέρη τῆς σκέψης του κι ὄχι ἡ σκέψη του δοῦλος ἐκείνων. Ἀλλὰ ἡ ἰδεοληψία κ’ ἡ μονομανία καλά κρατοῦν. Ἔτσι, λοιπόν, ὁ ἀριστερὸς μιλάει γιὰ τὴν Ἀριστερὰ μ’ ἀριστερὴ ἀργκό, ὁ δεξιὸς γιὰ τὴ Δεξιὰ μὲ τὴ δικιά του ἐξίσου «ὁρολογία», ὁ συνδικαλιστὴς ὑμνεῖ τὸ συνδικαλιστικὸ κίνημα μὲ συνδικαλιστικὴ φρασεολογία, ὁ παπᾶς μιλάει γιὰ τὸ Χριστὸ παπαδίστικα, ὁ Βουδδιστὴς γιὰ τὸ Βούδδα «θιβετιανά» κι ὅλοι μαζὶ γιὰ τὸ ναυάγιο μὲ τὴ γλῶσσα τοῦ βρεγμένου!
Ἄλλωστε, τὸ δυσκολώτερο εἶν’ ἡ ὑπέρβαση τοῦ ἑαυτοῦ καὶ τῶν — πάντα — «θεμελιωμένων», «ἀκλόνητων» καί «ἱερῶν» πεποιθήσεων.
