[Μτφ ἀπό: Karl Julius Beloch, Griechische Geschichte, zweite neugestaltete Auflage, Verlag von Karl J. Trübner, Strassburg, 1912, τ. Ι: Die Zeit vor den Perserkriegen, Erste Abteilung, σελ. 4-6. Τὸ Α΄ μέρος, ἐδῶ· τὸ Β΄, ἐδῶ.]
[] Δέν ὑπῆρξαν ποτέ ἄνδρες μὲ μεγαλύτερη ἐξουσία ἀπ’ τοὺς Ρωμαίους Αὐτοκράτορες. Ἐπειδὴ κιόλας δέν ἔφταναν στὸ θρόνο λόγῳ κληρονομικοῦ δικαιώματος, ἀλλὰ λόγῳ ἰσχύος, ἀποκαλύπτετ’ ἕνας πολύ μεγαλύτερος ἀριθμὸς σημαντικῶν προσωπικοτήτων ἀπ’ ὅτι στὶς μοναρχίες. Κι ὅμως, πόσο λίγο κατάφεραν νὰ ἐπηρεάσουν τὸν ροῦ τῆς Ἱστορίας… Ἀδυνατοῦσαν νὰ σταματήσουν τὴν προοδευτικὴ ἔκπτωση τῆς καλλιέργειας καί, μαζί, τοῦ ἴδιου τοῦ κράτους, ἢ νὰ βάλουν φραγμὸ σὲ καινούργια ρεύματα ὅπως ὁ Χριστιανισμός. Θὰ μποροῦσε νὰ γραφτῇ μιὰ ἱστορία τῆς αὐτοκρατορικῆς ἐποχῆς μή λαμβάνοντας ὑπόψιν τὴν προσωπικότητα κάθε μεμονωμένου ἐξουσιαστῆ, δίχως νὰ χαθῇ κάτι οὐσιαστικὸ στὴ γενικώτερη θέαση. Ἀντιθέτως, ὅλες οἱ προσπάθειες κατάλυσης τῆς αὐτοκρατορικῆς ἰσχύος, ἔπεσαν στὸ κενό, ἂν κ’ ἐξέλειπε ἀπ’ τοὺς αὐτοκράτορες τὸ νόμιμο δικαίωμα των μοναρχῶν στὴν ἐξουσία.
Ποτέ ξανὰ δὲν εἶχε ἡ ὑπερεκτίμηση τῆς σημασίας ἑνὸς ἀτόμου τόσο καταστροφικὲς συνέπειες ὅσο στὴ δολοφονία τοῦ Καίσαρα. Ἦταν ἕνας ἀπ’ τοὺς σημαντικώτερους ἄντρες – ἐξίσου ἰδιοφυὴς ὡς πολιτικός, στρατηλάτης καί συγγραφέας· καθόλου ἄξιο ἀπορίας, γιατί οἱ ὡρκισμένοι δολοφόνοι του πίστευαν πὼς ἀρκοῦσε νὰ τὸν παραμερίσουν, ὥστε νὰ ξανάλθῃ ἡ Δημοκρατία. Ἡ πράξη βύθισε τὸν Κόσμο σ’ ἕνα δωδεκάχρονο ἐμφύλιο πόλεμο, ἀλλά, κατὰ τὰ λοιπά, ἡ κατάσταση παρέμεινε ἀμετάβλητη, καθὼς μεταξὺ τῆς φαινομενικῆς συνταγματικῆς δομῆς τοῦ Αὔγουστου καὶ τῆς διοίκησης, ὅπως τὴν ἔστησε ὁ Καίσαρας, δέν ὑπάρχει στ’ ἀλήθεια διαφορά· ἀκόμα λιγώτερο δέ θὰ μποροῦσε ὁ ἴδιος ὁ Καίσαρας νὰ περιορίσῃ τὴ Σύγκλητο. Δέν ἦταν ἐκεῖνος ποὺ τῆς ἀφαίρεσε τὴν ἐξουσία, ἀλλὰ ἡ βιαιότητα τῶν συνθηκῶν· ἂν ὁ Καίσαρας κινοῦνταν, ὅπως ὁ Πομπήιος, ἐντὸς τῶν ὁρίων τοῦ πολιτεύματος, θὰ βρισκόταν κάποιος ἄλλος νὰ κάνῃ τὸ ἀποφασιστικὸ βῆμα.
Διδακτικώτατη εἶναι ἡ εἰκόνα τῆς ἱστορικῆς ἐξέλιξης τῶν ἐλληνικῶν πολιτευμάτων, ἡ ὁποία ἔλαβε χώρα τόσ’ ὀργανικά, ὅσο κ’ ἡ ἕτερη στὸ πνευματικὸ πεδίο. Τὸν 9ο αἰῶνα π.Χ. παντοῦ ἐξουσίαζαν μονάρχες μὲ κληρονομικὸ δικαίωμα ἐλέῳ Διός· ἀναμφισβήτα, μεταξὺ τῶν βασιλέων ποὺ ἡγεμόνευαν στὶς ἀναρίθμητες ἑλληνικὲς πόλεις-κράτη, ὑπῆρχαν καὶ πολλοὶ χαρισματικοὶ κ’ ἱκανοὶ στὰ πράγματα ἄνδρες. Παραταῦτα, αὐτοῦ τοῦ εἴδους ἡ μοναρχία κατελύθη τὸν ἑπόμενο αἰῶνα παντοῦ στὸν Ἑλληνικὸ Κόσμο μ’ ἐξαίρεση κάποιες περιοχὲς τῆς περιφέρειας ποὺ ἔμειναν πίσω πολιτισμικά. Νά ἡ ἀπόδειξη πὼς αὐτὴ ἡ ἐξέλιξη, ποὺ συνέβη στὶς διάφορες πόλεις-κράτη, ἐπ’ οὐδενί δὲν ὀφείλεται σὲ προσωπικότητες, ἀλλ’ ἀποτελεῖ ἕν’ ἀναγκαῖο ἀποτέλεσμα τῶν συνθηκῶν· ὁ τ ρ ό π ο ς ποὺ ὁλοκληρώθηκε ἡ ἐξέλιξη, ἐπηρεάστηκε τότε, προφανῶς, ἀπ’ τὶς διοικοῦσες προσωπικότητες. Ὅμως, ἱστορικά, λίγα ἐξαρτῶνται ἀπ’ αὐτό [μία ὑπεραπλούστευση τοῦ Μπέλοχ γιὰ νὰ ἑδραιώσῃ τὸ ἐπιχείρημά του].
Νομοτελειακὰ ἐξελίχθηκε ἡ πολιτειακὴ ἱστορία τῶν ἑλληνικῶν κρατῶν: ἀπ’ τὴν ἀριστοκρατία στὴν τυραννίδα καί, κατόπιν, στὴν περσότερο ριζοσπαστικὴ δημοκρατία. Ἀλλὰ ἐδῶ, ἀνάλογα μὲ τὶς κοινωνικοοικονομικὲς συνθῆκες, δέν ἀκολούθησαν ὅλα τὰ κράτη τὴν ἴδια πορεία. Ἔτσι —ἀπ’ αὐτό τὸ ὑλικό— κατάφερε ὁ Ἀριστοτέλης νὰ συντάξῃ τὴ θεωρία του γιὰ τὴν κυκλικὴ ἐναλλαγὴ τῶν πολιτεύματων ποὺ παραμένει ἀκόμα καὶ σήμερα τὸ σπουδαιότερο ἐπίτευγμα τῆς συγκριτικῆς ἱστορικῆς ἐπιστήμης. Ἡ θεωρία, προφανέστατα, ἰσχύει πλήρως μονάχα γιὰ κείνη τὴν ἐποχὴ καὶ τὸν πολιτιστικὸ χῶρο ἀπ’ ὅπου προέκυψε ὡς ἀφαίρεση· ὅμως, μὲ τὶς κατάλληλες ἀλλαγές, καθίσταται δυνατή ἡ ἐφαρμογή της καὶ σ’ ἀνάλογες περιπτώσεις.
